In een oude visloods in de haven van Scheveningen zit Volkert van der G.
gehurkt tegen de muur. Hij vertelt een verhaal. Over het witte pluchen konijn
dat hij in zijn handen houdt. Wollie heet het konijn, maar eigenlijk heeft-ie
twee namen, zegt Volkert, of beter gezegd een nummer: ghm13143. Net zoals
alle andere Wollies een eigen nummer hebben. Een leuk verhaal is het niet,
want Wollie moet worden opengesneden en zijn hersentjes moeten er worden uitgehaald
om daarmee te kunnen experimenteren. Maar gelukkig loopt het (net zoals in
de meeste sprookjes) toch nog goed af. Dankzij Volkert, die de Wollies uit
hun kooien zal bevrijden.
“Goed hoor,” zegt regisseur Johan Doesburg vanaf de kant tegen Pieter van
der Sman als die zijn monoloog heeft beëindigd. “Zullen we maar meteen de
volgende scčne doen?”
Vanuit het duister komt Mohammed B. de toneelvloer oplopen. Hij neemt plaats
aan de andere kant van de tafel, waaraan Volkert is gaan zitten. Dan beginnen
ze met elkaar te praten. Waarom zijn ze bij elkaar gebracht? Waarom zitten
ze nu tegenover elkaar? Misschien is dit wel een experiment, zegt Volkert.
Of misschien hebben ze in het geheim toch de doodstraf gekregen en zitten
ze nu in het hiernamaals. “Als dit de hemel zou zijn,” zegt Volkert, “hadden
ze ons wel geconfronteerd hebben met iemand anders. Jou met de dikke man.
Mij met de kale man.”Laf was het wel, dat Volkert zijn slachtoffer van achteren
neerschoot, schampert Mohammed, waarna hij klinisch begint te beschrijven
hoe Volkert de trekker overhaalde.
Aan de zijkant van het toneel geeft Johan Doesburg met vlakke hand een harde
klap op zijn regisseurstafel. “Daar sla je op tafel,” roept Doesburg naar
Khaldoun Elmecky, terwijl de dreun nog nagalmt door de kale loods. “Denk aan
het effect.”
Acht dagen voor de premičre is de stemming nog redelijk ontspannen. “Pas op,
hč. Ik weet waar je woont,” grapt Elmecky met een gespeeld zwaar Marrokaans
accent als Doesburg even later zijn spel opnieuw onderbreekt voor een regie-aanwijzing.
“Zal ik dat nog even voor je spellen?”lacht Doesburg, als hij zijn straatnaam
heeft genoemd en hij zijn zoveelste sigaret heeft opgestoken.
Een toneelstuk over een ontmoeting tussen Volkert van der G en Mohammed B?
Moet je zoiets willen laten zien? Ook als je weet dat de kans groot is dat
het de gemoederen zal verhitten? “Ja,” zegt de schrijver van het stuk, Ger
Beukenkamp volmondig. “Al besef ik terdege dat er van heel veel kanten weerstand
zal zijn.”
Eerder schreef Beukenkamp onder andere het toneelstuk Emily, of het geheim
van Huis ten Bosch en de televisiedrama’s Klem in de draaideur
(over de machtstrijd tussen het OM en het ministerie van Justitie) en De
Kroon (over de ontmoeting tussen Max van der Stoel en Jorge Zorreguieta).
Toen hij vorig jaar in de krant las dat Volkert van der G. en Mohammed B.
korte tijd gelijktijdig in het Huis van Bewaring in Scheveningen verbleven,
liet het idee hem niet meer los een toneelstuk te schrijven over een ontmoeting
tussen het tweetal, ook al vond zo’n ontmoeting in werkelijkheid nooit plaats.
“Dit stuk is beslist geen reconstructie,” zegt Beukenkamp. “Het gaat mij
om hun ideeën en hun manier van denken. Een absolute manier van denken die
niet strookt met onze manier van samenleven. Daarbij wilde ik mezelf op de
proef te stellen. Natuurlijk is het nooit goed te praten wat ze hebben gedaan.
Het blijft verwerpelijk. Maar kan ik uiteindelijk toch begrijpen waarom ze
het hebben gedaan? En dan niet vanuit psychologische motieven. Maar kan ik
rationeel hun gedachtengang volgen?”
Nadat Beukenkamp het stuk in drie weken had geschreven, stuurde hij het naar
negen toneelgezelschappen in het land. De volgende dag hing Johan Doesburg
aan de lijn. De artistiek leider van Het Nationale Toneel wilde het stuk zelf
regisseren.
Het krantenbericht dat het Haagse gezelschap de voorstelling ‘Volkert
van der G. en Mohammed B.’ zou gaan spelen, zorgde voor woedende
reacties op de website van De Telegraaf. “Onbegrijpelijk.” “Walgelijk.” “Dit
kan alleen in Nederland.” “Gaan we nu ook moordenaars vereren? Elke vorm van
aandacht voor deze lui is te veel.”
In de foyer van Kniertje, het theater op locatie, waar ook de repetities plaatsvinden,
kiest Khaldoun Elmecky zorgvuldig zijn woorden. “Ik weet dat veel mensen er
zo over denken. Waarom zou je die twee griezels een podium geven? Maar als
je iemand op het toneel zet, betekent dat niet automatisch dat je het met
hem eens bent. Over Hitler zijn ook toneelstukken geschreven.” Toch onderkent
Elmecky dat een gevolg van het stuk kan zijn, dat sommige toeschouwers na
afloop misschien zelfs sympathie voor Mohammed B en Volkert van der G. zullen
koesteren. “Dat is inherent aan toneel. Je kunt de mensen in de zaal niet
anderhalf uur lang naar twee engerds laten kijken, met wie ze zich totaal
niet kunnen identificeren. Andersom, kun je het bij toneel nooit uitsluiten
of mensen er aanstoot aan nemen. Als ze dat willen, gebeurt dat ook. Dat heb
je als theatermaker nooit in de hand.”
Pieter van der Sman schuift aan en vertelt dat er ook binnen het eigen gezelschap de nodige scepsis over het stuk bestaat.“Collega’s vragen: waarom moeten wij dit stuk spelen? Waarom nu? En voor wie?” Op een tafel in de foyer liggen temidden van de koran en andere religieuze boeken twee dikke ordners, met daarop de namen van Mohammed Bouyeri en Volkert van der Graaf.“Nee, die heb ik niet helemaal doorgelezen,’ zegt Van der Sman. “Op een gegeven moment weet je het wel. Bovendien zijn wij er niet op uit om personen te imiteren, het gaat ons om de ideeën. Volgens mij speel ik Volkert veel expressiever dan hij in werkelijkheid is. Maar ja, het blijft toch vreemd als je je realiseert dat hij niet eens zo ver hier vandaan in de Scheveningse gevangenis zit.” “Eigenlijk ben ik met mijn 45 jaar te oud voor de rol,” zegt Elmecky. “Maar Johan kon geen jongere acteur vinden die het durfde te doen.” Dat hij zich nu moet afvragen of het wel verantwoord is om een rol te spelen, is een dilemma waarvoor hij als acteur nog nooit is gesteld, zegt Elmecky. Wel zag hij zich als artistiek leider van het theatergezelschap Cosmic kort na de moord op Theo van Gogh genoodzaakt om het stuk Het zijn allemaal flikkers bij de tv niet meer te laten doorspelen, nadat de acteurs waren bedreigd. Het toneelstuk van de jonge toneelschrijver Chichung over een teleurgestelde jonge Berber raakte te zeer aan de werkelijkheid. Natuurlijk realiseren ze zich dat hier risico’s aan verbonden zijn, zeggen Van der Sman en Elmeckey. En ja, het is griezelig om dit te doen. Maar dan houden ze zich vast aan de woorden van hun regisseur Johan Doesburg. Dit is waar theater over moet gaan: het bezweren van je angsten.
Dat een gerenommeerd toneelgezelschap als het Nationale Toneel deze produktie aandurft, is voor het toneel in Nederland een goede zaak, zegt Beukenkamp. De avond te voren heeft hij de voorstelling voor het eerst gezien en hij is er nog beduusd van. Beukenkamp: “Ik kreeg er zelfs hartkloppingen van. Dat heb ik nog nooit gehad in het theater. Het was heel spannend. Het is veel meer een toneelstuk geworden dan ik had gedacht, de personages zijn veel menselijker geworden. Het is veel meer gaan leven, veel meer dan ik had verwacht.” In de zaal zaten ook een paar vertegenwoordigers van de gemeente Den Haag, zegt Beukenkamp. Raadsleden, wethouders en ambtenaren, met wie na afloop meteen een heftige discussie ontstond. Moeten we dit wel doen? Is dit wel verstandig? Maar als je dan de vraag stelt: moeten we het dan maar niet doen, zegt iedereen weer: natuurlijk moeten we het doen. “In het theater mag wel vaker het maatschappelijk debat worden gevoerd,” besluit Beukenkamp. “Natuurlijk kan dat ook met een Shakespereaans drama of een Griekse tragedie, maar wat mij betreft mag theater in Nederland wel wat meer van de straat zijn.” Wat voor commotie een toneelstuk kan teweegbrengen, maakte Johan Doesburg al eens eerder mee toen hij in 1987 Het vuil, de stad en de dood van Rainer Werner Fassbinder regissseerde. Doesburg, nog maar net afgestudeerd aan de regieschool en zijn acteurs werden voor de deur van het theater geconfronteerd met een woedende menigte, die hen het spelen belette. Nog zonder dat er nog een scene was gespeeld, werd het stuk afgelast. Tussen de mensen die zich voor het theater hadden verzameld stonden onder andere de journalist Frits Barend en de acteur Jules Croiset. De laatste zette zelfs een eigen ontvoering in scčne om het gevaar van het oprukkende anti-semitisme te bewijzen. Toen Doesburg – inmiddels werkzaam bij Het Nationale Toneel – het stuk vijftien jaar later nogmaals regisseerde, bleek hoe overtrokken de protesten waren geweest en klonk: er niet één wanklank.
“Toneel biedt ruimte voor reflectie. We zijn er niet op uit om mensen te beledigen of te kwetsen,”zegt Doesburg. Natuurlijk beseft hij dat er risico’s aan verbonden zijn. En ja, er is een draaiboek, mocht het straks uit de hand lopen. “Maar laten we daar niet van uit gaan. Laten we doen wat wij als theatermakers moeten doen en gewoon dit stuk spelen.”